Doğal Afetler ve İklim Değişikliği: Azerbaycan’da İklim Değişiminin Yol Açtığı Doğal Afetler

Doğal Afetler ve İklim Değişikliği: Azerbaycan’da İklim Değişiminin Yol Açtığı Doğal Afetler

1. Azerbaycan’da Doğal Afetler

Doğal afet, çeşitli doğa olaylarının neden olduğu, gerçekleştiği alan veya bölgede yıkım ve zararlara sebep olan etkilerdir. Doğal afetler genel olarak üç ana grupta sınıflandırılır;

1. Yer Yapısından Kaynaklanan (Jeolojik ve Jeomorfolojik) Doğal Afetler; Deprem, Volkanizma, Toprak Kaymaları, Erozyon
2. Biyolojik Doğal Afetler
3. Atmosfer Kökenli (Meteorolojik ve Klimatolojik) Doğal Afetler; Sel ve Su Baskınları, Dolu Yağışları, Kar Yağışları, Çığ, Fırtına ve Kasırgalar, Yıldırım, Kuraklık

Bu rapor kapsamında Azerbaycan’da iklim değişiminin yol açtığı doğal afetler üzerinde durulmuştur.

Azerbaycan’ın çeşitli coğrafi yer şekillerine ve yoğun akarsu ağlarına sahip olması, aktif fay hatlarının bulunması ve insan etkilerinden kaynaklı doğal afetler gerçekleşmektedir. Azerbaycan’ın afet riski olmayan bir bölgesi yoktur.

Harita 1: Azerbaycan’da Doğal Afetlerin Çeşitlerini ve Dağılışı

2. Azerbaycan’da İklim Değişimi

Azerbaycan’da iklim değişimin fiziksel etkileri uzun vadede genel olarak orta düzeyde olması beklenmektedir. Uzun vadede gerçekleşecek aşırı olaylar sonucu ekonomiye 420-1.580 milyon dolarlık varlık kayıplarına neden olacağı düşünülüyor.

Azerbaycan’da iklim değişimi; ısınma, değişen yağış düzeni, toprakta tuzlanma ve çölleşmede artışlara yol açması; sıcaklık, sel, yangın, heyelan ve kuraklıklarda artışlarla sonuçlanması bekleniyor.

Tarım ve hayvancılığın iklimden etkilenmesi ciddi seviyede artacağı bunun sonucunda da insan, hayvan ve bitki sağlığı olumsuz etkilemesi aynı zamanda verim ve üretimde düşüşlere, refah kaygılarının oluşmasına sebep olacaktır.

Harita 2: İklim Değişiminin Azerbaycan’a Etkileri (Zoï Çevre Ağı, 2015)

Harita 2’ye bakıldığında iklim değişiminden kaynaklı 2050 yılında Azerbaycan sınırları içerisinde özellikle ülkenin batısında daha yüksek sıcaklıkların ülkenin doğusunda ise daha düşük sıcaklıkların etkisi görülmesi beklenmektedir.

Şekil 1: Azerbaycan’da İklim Değişiminin Yol Açacağı Riskler (Dünya Bankası Azerbaycan İklimine ve Gelişimine Dair Rapor, 2023)

Şekil 1 incelendiğinde Azerbaycan’ın mevcut yüzyılın ortalarında ortalama mahsul değişimi, sel tehlikesi; tarım, ormancılık ve balıkçılıktaki beklenen değişimin sarı yani orta risk grubunda derecelendirilmiştir.

3. İklim Değişimi ve Afet Riski İncelemesi
   • Sıcaklık

Dünya genelinde olduğu gibi Azerbaycan’da iklim değişiminden etkilenen ülkelerden biridir. Sıcaklık değişimlerindeki etkilere her geçen gün daha fazla maruz kalmaktadır. Sıcaklık artışları ile yazlar daha sıcak ve kurak; kışlar ise daha ılık geçmektedir. Yaz ve kış arasındaki bu değişimin etkileri tarım, hayvancılık ve insan sağlığında ciddi zararlara sebep olmaktadır. Yazların aşırı sıcak ve kurak geçmesi insan sağlığını, tarımı ve hayvancılığı olumsuz etkilerken kışların ılık geçmesi ile kışı güvenle atlatan kemirgenler ilkbahar ve yaz aylarında mahsullere zarar vermektedir. Devletin bu olumsuz etkilere karşı tarımda arazi ıslahı ve bitki koruma alanlarında tedbirler alması gerekiyor.

Azerbaycan’da geçtiğimiz son yüzyılda ortalama günlük minimum, ortalama günlük maksimum ve ortalama yıllık sıcaklıklarda artmalar görülmüştür. Sıcaklıklardaki bu artmaların ana sebeplerinden biri olarak CO₂ ve sera gazı salınımındaki artıştan kaynaklandığı düşünülüyor.

Azerbaycan’da yüz yıllık süreçte iklim değişimi analizi sonucu ülke hava sıcaklığının 0,5˚C-0,6˚C arttığı görülmüştür. Hava sıcaklıklarında meydana gelen bu artış yağışlarda azalmalara neden olmuştur. Sıcaklıkların artması ile Azerbaycan’ın yüksek dağlık sahalarında bulunan buzullar son 43 yılda önemli ölçüde erimiştir. Buzulların erimesi ile akarsuların su debileri ve akış hızlarında artış meydana gelmiştir. Bu artışı nehir ve göl yatakları karşılayamaması durumunda tehlikeli sel ve taşkın afetleri meydana gelme riski yüksektir.

Azerbaycan’da 21. Yüzyılın sonuna doğru ortalama yıllık sıcaklıklarda artışın 3˚C-6˚C olacağı tahmin edilirken yıllık yağışlarda ise %5-%23 oranında azalmalar görülmesi bekleniyor.

Şekil 2: 21. Yüzyılda Azerbaycan’da Sıcaklık ve Yağışta Öngörülen Değişiklikler

• Sel ve Taşkınlar

Azerbaycan, Dünya çapında en çok sel ve taşkının görüldüğü bölgeler arasındadır. Ülkenin neredeyse tamamında su baskınları meydana gelmektedir. Ülkenin orta ve güneydoğu bölgeleri, özellikle Azerbaycan topraklarının yarısını kaplayan Büyük ve Küçük Kafkasya dağ sıralarının olduğu bölgeler yüksek risk alanlarıdır.

Her yıl ortalama 100.000 kişi sel ve taşkınlardan etkileniyor. Ulaşım altyapısının ise %8’lik kısmı yüksek risk altındadır. Ülkeyi etkileyen en önemli afetlerden biri olmasından dolayı Azerbaycan ekonomisine en çok zarar veren doğal afetlerden biridir. Devletin 300 km demiryolu, 1.000 km otoyol ve 100’lerce köprüsü periyodik olarak bu afetlerden etkilenerek zarar görüyor veya tamamen kullanılamaz hale geliyor.

Azerbaycan topraklarında meydana gelen sel ve taşkınların %80’inden fazlası yağmur sularında kaynaklanmaktadır. Nehir havzası kıyılarında bitki örtüsünün tahrip edilmesi veya yok edilmesi, yeni yerleşim alanlarının açılması ile ise toprağın su tutma kapasitesi azalmıştır. İklim değişiminden kaynaklı şiddetli ve sağanak yağışlar, yoğun kar erimelerinin artması ile bu afetlerin oluşma riski yükselmiştir.

Harita 3: Azerbaycan’da Sellerin Gayri Safi Yurt İçi Hasılata Etkisi ve Dağılışı

Harita 4: Azerbaycan’da Sel ve Deprem Riskinin Dağılımı

• Kuraklık

Ülke topraklarının %76’sı kuraklık riski altındadır. Yaklaşık toprakların dörtte üçü risk taşımaktadır. Risk altındaki bu kısmın %15’i çok yüksek kuraklık riski, %8’i yüksek riskli, %28’i orta riskli, %25’i düşük risklidir. Geriye kalan %24’ü ise kuraklık riski olmayan topraklardır.

Azerbaycan Tarım Bakanı’nın 2022 yılında gerçekleşen şiddetli kuraklıktan dolayı Azerbaycan’da yaklaşık 100.000 hektar alanda tahıl mahsulü yok olduğu, bunun ülkede tahıl ve ekili arazinin yaklaşık %10’unu oluşturduğunu bildirmişti. Kuraklıktan kaynaklı Azerbaycan’ın buğdayda kendine yeterliliği %62’den %57’ye düştüğü, buğday ithalatına harcanan fonların yaklaşık 100 milyon dolar artarak 437 milyon dolara ulaştığını kaydetmişti.

• Kuraklık Sonucu: Su

İklim değişiminden kaynaklı Azerbaycan’ın sınır aşırı su kaynaklarına bağımlılığının artması beklenmektedir.

Azerbaycan iklim değişiminden kaynaklı ciddi su açığı ile karşı karşıyadır. Tarımın %80’i kurak ya da yarı kurak bölgelerde yapılmaktadır. Sulu mahsul üretimi ise toplam tarımsal üretimin %80’ini oluşturmaktadır. Bu yüzden ciddi su güvenliği endişesi vardır.

Şekil 3: Farklı İklim Senaryolarında Su Kıtlığının Mekânsal Dağılımı

Azerbaycan’da sulanan alan 2022’de 1,5 milyon hektara ulaşmıştır. Sulama ile tarımda buğday ve arpanın %48’lik kısmı, yem üretiminin %28’lik kısmı, pamuk üretimin ise %9’luk kısmı desteklenmektedir. 2022-2026 yılları arasında ise sulanan tarım arazisi alanının %10 oranında arttırılması planlanıyor.

Dünya Bankası’nın raporlarında iyimser iklim senaryolarında dahi büyük tarım alanlarında su kıtlığı riskinin artacağı görülüyor. Yağmurdan beslenen tarım arazileri ve sulama sistemleri olmayan dağlık bölgelerde en önemli etkiler görülecektir. Tahminlere göre yağmurla beslenen mahsul verimliliğinde 2060 yılına kadar %30’a varan düşüş beklenmektedir. Tarım ürünleri arasında en çok patates, meyveler ve şeker pancarının etkilenmesi beklenmektedir. Hayvancılık üretiminde ise 2060 yılına kadar %6‘ye kadar düşüş bekleniyor.

Dünya Bankası’na göre eğer hükümet etkisi şekilde müdahale etmezse yağmurla beslenen mahsullerin verimliliği 2060 yılına kadar ortalama %14-%20 arasında azalacağı, daha yüksek maddi değere sahip mahsullerde daha büyük düşüş beklenmektedir. Halihazırda sulanan tesislerin su kıtlığı riskiyle karşı karşıya olduğu, bu sorunun güney bölgedeki bazı bitkilerin %60’ından fazlasının, Doğu Aşağı Kura havzasında ise %20’den fazlasının kaybolması ile sonuçlanacağını bildirmiştir. Bu sürecin tarım ve hayvancılığı olumsuz etkileyeceği, toprak neminin azalacağı, çölleşmenin artacağı, meralarda aşırı yararlanmanın meraların kalitesini düşüreceği vurgulanmıştır. Bitki örtüsünden kaynaklı sorunların hayvan sağlığını doğrudan etkileyeceği söylenmiştir.

Hayvancılık sektöründe fiyatlarının artması ve hayvancılık veriminin 2060 yılına kadar önemli ölçüde azalacağı; temel ürünlerin maliyeti artacağı, gıda sektöründe üretimde önemli düşüşlerle karşı karıya kalınacaktır.

Kuraklığa tehlikesine karşı; sulanan alanların genişletilmesi, sulama verimliliğinin arttırılması gelecekte su talebinin karşılanması için önemlidir. Su rezervuar altyapısı kapasitesinin arttırılması gelecekte kuraklık koşullarında tarımsal üretimi arttırmak için gereklidir.

Şekil 4: Azerbaycan İçin Bitki ve Hayvancılıkta İklim Değişiminin Etkileri

Şekil 5: Ülkede Sulanan Alanların Genişlemesi Sonucu Toplam Su Çekiminde Artış

• Toprak Erozyonu

Azerbaycan’da iklim değişimi ile toprak erozyonunun gelecekte artması beklenmektedir. Toprak erozyonunun artması buğday, arpa ve pamuk mahsullerinin azalmasına neden olur. Dünya bankası raporuna göre kötümser senaryoda dahi erozyona bağlı verim düşüşlerinin artması bekleniyor.

Erozyona karşı koruyucu toprak işleme yöntemleri ve örtü bitkisi kullanımı erozyonun olumsuz etkilerini azaltılması, toprak sağlığı ve veriminin arttırılması için önemli önlemler olarak görülmektedir.

Ülkede hala sürmekte olan yarı göçebe hayvancılığın artması sonucu toprak erozyonu da artmaktadır. Bu etkiler ile de toprağın heyelan riski de artmaktadır.

Harita 5: Azerbaycan’da Toprak Erozyonu Etkisi

• Ormanlar ve Orman Yangınlarının Etkisi

Harita 6: Azerbaycan’da Orman Dağılımı

Azerbaycan’ın toplam devlet orman alanı 1021,9 hektardır. Bu oran ülke toprak alanının %11,8’ine karşılık gelmektedir. Azerbaycan’da kişi başına düşen orman alanı 0,12 hektardır, bu Dünya ortalamasının ortalama 2-3 katı kadardır.

Ormanlar otlak alanlara göre 20 kat daha fazla karbondioksit emmektedir. Dünya’da artan CO₂ konsantrasyonu ağaç büyümeleri üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir. Bugün atmosferde var olan CO₂ miktarı ağaçlar için yeterli miktarda değildir. İklim değişimi ile artan sıcaklık, yağış, rüzgar, nemdeki değişimler ağaçların fotosentez, terleme, üreme, tozlaşma, tohum dağılımı, parazit ve bitki hastalıklarına dirençlerini etkilemektedir.

Şiddetli rüzgarlarda artış ağaçların dallarının kırılması veya topraktan sökülmeleri gibi olumsuz etkilerle sonuçlanmaktadır.

Sık ve şiddetli yağışlar toprak erozyonunun artmasına, toprak veriminin düşmesine ve toprak kaymalarının artmasına sebep olur.

Uzun süreli kurak ve sıcak havalar orman yangını riskini arttırır. Orman yangıları toprağın organik maddelerinin yok olmasına, toprak erozyonuna ve kurak bölgelerde çölleşmeye neden olur. Sıcaklıkların artışı böceklerde kitlesel artışına etki eder.

Ormanlarda baskın egemen türlerin iklim değişimine ayak uyduramayıp yok olmasına ve yerine yeni türlerin ortaya çıkmasını etkileyebilir. Türlerin değişimi ekosistemde işlev bozuklukları ve kaynakların tükenmesi ile sonuçlanabilir.

İklim değişimi ile oluşan yeni orman koşullarının kurak ormanlık alanlar ve yaprak döken ormanlar için uygun olması beklenmektedir.

İklim değişimin ormanlar üzerindeki etkilerinin azaltılması insanlar açısından; orman ürünleri hacminde azalma, su kalitesinde düşüş, erozyon, heyelanlarda ve çığlarda artış, biyolojik çeşitlilikte azalmalar gibi etkilerle sonuçlanması beklenmektedir.

• İklim Değişiminin Hazar Denizine Etkisi

İklim değişimi ile Hazar Denizinin Azerbaycan kıyılarında deniz seviyesinde önemli yükselmeler meydana gelmektedir. Tarihsel süreçte Hazar Deniz’inde bazı dönemlerde artış bazı dönemlerde ise azalmalar görülmüştür. (Bkz. Şekil 6) Deniz seviyesindeki yükselmeler hem kıyı bölgelerin suya altında kalma riski hem de kıyılardaki yeraltı su seviyesinin yükselmesi ile sonuçlanıyor. Kıyılardaki su miktarındaki bu değişmeler sonucunda toprak yapısında bataklıklaşma ve tuzlanma süreçleri yaşanmaktadır.

Su seviyesi arttıkça deniz, petrol ürünleri ile daha fazla kirlenmektedir. Biyolojik etmenlerin, organik madde ve ağır metallerin miktarı artmaktadır. Deniz seviyesindeki bu dalgalanmalar Azerbaycan ekonomisine büyük zararlar vermektedir.

Şekil 6: Hazar Deniz’inde Yıllara Göre Seviye Değişimleri

• İklim Değişimine Karşı Adaptasyon Süreci

Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine göre hidrometrik afetlere karşı iklim değişimine uyum, sürdürülebilir kalkınma hedefleri ve afet riskinin azaltılmasına adaptasyon araştırması denilmektedir (UNFCCC, 2007). Adaptasyon süreci ile iklim değişimin olumsuz etkilerini azaltmak ve iklim değişiminin olumlu etkilerini arttırmak hedeflenmektedir.

Adaptasyon süreci için; sel riski yüksek alanlarda sel duvarları veya sele dayanıklı evlerin inşası, insanların günlük yanlış davranışlarını düzelmesi, kurak dönemlerde su kullanımını azaltılması (su yönetimi), erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi, risk yönetimi, sigorta seçeneklerinde iyileştirmeler, biyolojik çeşitliliğin korunması gibi önlemler alınması tavsiye edilmektedir.

Şekil 7: Adaptasyon Süreci Şeması (UNFCCC, 2007)

KAYNAKÇA

• Azadlıq Radiosu. “Azərbaycanda suvarılan bitkilər su çatızmazlığı riski ilə üz-üzədir”. Erişim: 24.04.2024. https://www.azadliq.org/a/dunya-banki-iqlim-hesabat/32707995.html
• N. BABAXANOV, İ.ƏLİYEV. “Azərbaycanda təbii fəlakətlər”. Erişim: 24.04.2024. https://anl.az/down/meqale/respublika/2014/aprel/361237.htm
• E. Özdalkıran. 2010. “Azerbaycan’da Doğal Afetler ve Etkileri”. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları nstitüsü Tünrk Dünyası Coğrafyası Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Qəribov, A. Həbilov. 2021. “İqlim Dəyişikliyinin Meşələrə Təsirləri və Davamlı Meşə İdarəetməsi”. Azərbaycan Respublikasının Ekologiy və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. Bakü
• Dünya Bankası. “Ülkenin İklimine ve Gelişimine Dair Rapor”. 2023
• Leonardelli. “Azərbaycan Respublikasında ekoloji miqrasiya və yerdəyişmə prosesləri: tədqiqat və siyasət zərurətinin ön plana çəkilməsi ”. Miqrasiya, ətraf mühit və iqlim dəyişikliyi: Siyasət icmalı silsiləsi, Sayı 4, Numara:2, Nisan, 2016
• United Nations Climate Change Secretariat. . “Opportunities and options for integrating climate change adaptation with the Sustainable Development Goals and the Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015–2030”. 2017
• Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. https://eco.gov.az/az/fealiyyet-istiqametleri/hidrometeorologiya/goller-ve-su-anbarlari
• World Bank Group. “Europe and Central Asia (ECA) Risk Profiles Azerbaijan”. 2015

[1] Atatürk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Geoteknik Anabilim Dalı Yüksek Lisans

YAZAN: Betül SÜMER