C5+1 Orta Asya-Abd Devlet Başkanları Birinci Zirvesi
2015 yılında Dışişleri bakanları tarafından kurulan C5+1 formatı 20 Eylül 2023 BM Zirvesi’nde ilk defa devlet başkanları düzeyinde gerçekleştirildi. C5 olarak adlandırılan “C, Central Asia” yani Orta Asya ülkelerini kapsamaktadır. Bu ülkeler içerisinde Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan yer almaktadır. Artı 1 olarak adlandırılan ülkenin ise ABD olduğunu belirtmek gerekir. Zirvede Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirzoyayev’in ABD ile olan karşılıklı ticaretten bahsetmesi, Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev’in ise BM sürdürülebilirlik hedeflerine vurgu yapması ve bu konuda Kazakistan’ın merkezi konuma gelebileceğinden bahsetmesi dikkat çekici ifadeler oldu. 22 Eylül tarihinde ise Türk Devletleri Teşkilatı Dışişleri Bakanları Türkiye’nin New York’ta bulunan Türkevi’nde bir toplantı gerçekleştirdi. Bu toplantıda güncel meseleler ve 3 Kasım 2023 tarihinde Kazakistan’da yapılması planlanan devlet başkanları zirvesi ele alındı.
C5+1’in günümüzdeki önemi nedir?
Ticari yolların, yeni ekonomik dengelerin ve siyasi olayların insanların hayatına doğrudan etki ettiği bir dönemde Türk Devletleri’nin elinde bulundurduğu potansiyelin farkına varan ABD ve AB ekonomik açıdan birçok anlaşma ve toplantıyı Türk Dünyası ile yapmaktadır. Bunun yanında diğer ülkeler de çeşitli toplantıları Türk Dünyası ile gerçekleştirdi. AB-Orta Asya, Çin-Orta Asya, Körfez-Orta Asya ve C5+1 örnek zirveler olarak gösterilebilir. Türk Dünyası’nın günümüzdeki yerini daha iyi anlayabilmek için UNCTAD 2023 Dünya yatırım raporun doğrudan yabancı yatırım verilerine bakabiliriz. Bu verilerde Kazakistan’ın 2022 yılında 6 milyar dolar üzerinde doğrudan yabancı yatırım çektiğini, Özbekistan’ın 2,5 milyar doların üzerinde, Türkmenistan’ın 900 milyon dolar üzerinde, Tacikistan’ın 174 milyon dolar üzerinde, Kırgızistan’ın 291 milyon dolar üzerinde doğrudan yabancı yatırım çektiği gözlemlenmektedir. Türkiye’nin bu veride 12 milyar dolar üzerinde doğrudan yabancı yatırım çektiğine dikkat çekmek gerekir. Bunun yanı sıra ticaret yolları üzerinde de yer alması Türk Dünyasına olan ilgi odağını artırmaktadır. Hindistan’ın batısı Membai’den Petersburg’a, Almanya’dan Çin’e kadar geniş bir ticaret merkezinin tam göbeğinde yer alan Türk Dünyası bu konumunu ön plana çıkarmak istemektedir. Bu yüzden “Zengezur Koridoru” hayati bir önem taşımaktadır. Sadece ticaret yolunun değil yeni iş birliği alanlarının da Türk Devletleri Teşkilatı içerisinde hayata geçirildiğini ifade etmek gerekir. Uzay çalışmasından turizme kadar birçok alanda yeni hedefler koyulmaktadır. Türk Dünyası 2040 vizyonu da bu hedeflerin somut olarak belirlendiği rapor olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu yeni gelişmeler Almanya’nın da dikkatini çekmesini sağlamıştır. 29 Eylül 2023 tarihinde Almanya Başbakanı Olaf Scholz ile Orta Asya liderlerinin bir araya geldiğini ve Almanya’nın bilhassa Kazakistan’a ihracatının 2023 yılının ilk yedi ayında %63 oranında arttığını ayrıca değerlendirmek gerekir. Konjonktürel olarak Rusya’nın Ukrayna savaş içerisinde olması AB-Orta Asya ilişkilerini pozitif olarak etkilemiştir. Türk Devletleri Teşkilatı’nın kendi resmi sayfasında yayımladığı ilk altı ay raporunda ise Türk Devletleri’nin Dünyadaki payının GSYİH %1.6, ticari cirosunun %2.4 olması dikkate değer bilgiler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu bilgilerin tamamı Joe Biden’ın da dikkatini çekmiş olacak ki ağustos ayında yaptığı açıklamada “Eylül ayının ikinci yarısında Orta Asya liderleri ile buluşmak istediğini” dile getirdi. ABD’nin Orta Asya’ya yaptığı yatırımlara bakıldığı zaman Biden’ın neden bu zirveyi istediğini anlayabiliriz? Örneğin, tarım şirketi olan “Silverleafe” Özbekistan’da tarım faaliyetlerini yürütmektedir. Semerkant’ın Dünya Turizm Başkenti seçildiğini de eklemek gerekir. Bunun yanında Kazakistan’a en çok yatırım yapan ülkeler arasında ABD, Almanya ve İtalya gibi ülkeler yer almaktadır. 2021 Yılında ABD ile Kazakistan ve Özbekistan 1 milyar dolarlık yatırım ortaklığını kurmuştur. Gün geçtikçe ABD ve Türk Dünyası arasında ikili ilişkiler olumlu seyirde devam etmektedir.
Türk Dünyasında yaşanan bütün gelişmeler bu bölgenin çekim merkezi olduğunu göstermektedir. Bu konuda Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın 29 Temmuz 2023 tarihinde Kore Dışişleri Bakanı Park Jin ile yaptığı ortak basın toplantısındaki açıklama dikkate değer bulunmalıdır. Basın toplantısında Fidan, “Batı Dünyası merkezi konumunu kaybederken dünya siyasetinin ağırlık merkezinin de doğuya, ata topraklarımıza kaymakta olduğunu görmekteyiz.” dedi.
Türk Dünyası sadece Batı ile değil aynı zamanda Asya sahasının doğusunda yer alan Çin, Japonya, Güney Kore ile etkileşim halindedir. Özellikle Asya Kalkınma Bankası’nın sermaye genişlemesini unutmamak gerekir. Orta Asya’da yer alan ülkeler hem batı ülkeleri hem de doğu ülkeleri arasında yer alan birçok ülke ile ekonomik iş birliğini genişletebilir. Bu noktada Asya Kalkınma Bankası’nın gelecek 10 yıl içerisinde 100 milyar dolarlık yeni fon kaynağını sağlayacağını taahhüt etmiştir. Asya Kalkınma Bankası Başkanı Masatsugu Asakawa “Bu önemli reformlar, ADB’nin, savunmasız üyelerimiz için daha fazla imtiyazlı kaynak da dahil olmak üzere, Asya ve Pasifik’teki çok çeşitli kritik kalkınma çabalarını destekleme yeteneğini önemli ölçüde artıracak” ifadelerini kullandı. Bu noktada hem Avrupa hem de Asya pazarı Türk Dünyası için vazgeçilemez kaynaklardır. Türk Yatırım Fonu’nun etkin bir şekilde kullanılmaya başlanılmasından sonra diğer dünya bankaları ile ortak çalışmalar yapabileceği de unutulmamalıdır. Dolaysıyla küresel ekonomik paydan Türk Devletlerinin alacağı pay ileri dönemlerde artacaktır.
Sonuç olarak C5+1 zirvesi, Türk dünyası açısından ne derece önemli olduğunu göstermektedir. Türk Devletleri Teşkilatı’nın belirlediği 20 alan, bölge ülkeleri için gelecek açısından hedef koyulmasını sağlamıştır. Turizmden göç konusuna, uzay çalışmalarından eğitime birçok alanda çeşitli iş birlikleri düzenlenmektedir. Örneğin 13 Ekim 2023 tarihinde düzenlenen Birinci Türk Dünyası Kültür Forumu ve her yıl düzenli olarak tertip edilen Devlet Başkanları Toplantısı gibi vb. toplantıların sayısının artarak devam etmesi ve bu toplantılara etkin katılım sağlayan Türkiye’nin Dünya’nın çekim merkezi konuma erişebilme olanağına sahip Türk Dünyası’na verdiği önemi göstermektedir. Türkiye’nin bölge üzerindeki etkisi her geçen yıl yükselmektedir. Başta Karabağ savaşı, Kazakistan’da yaşanan ayaklanma ve aynı zamanda Türkiye’de gerçekleşen 6 Şubat depremlerinde Türk Dünyası’nın yardımları ve mart ayında Ankara’da yapılan olağanüstü zirve ile karşılıklı olarak verilen desteğin değeri gösterilmiştir.
Yazan: Ömer Faruk Arslan
* Makalelerdeki fikirler yazarına aittir ve Divan Araştırma ve Eğitim Derneği’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
Kaynakça
https://www.turkicstates.org/tr
https://www.dw.com/tr/almanyadan-orta-asya-a%C3%A7%C4%B1l%C4%B1m%C4%B1/a-66942399
https://unctad.org/publication/world-investment-report-2023
